علت افزایش آنفلوآنزای پرندگان در اصفهان؛ عوامل، مسیر انتقال و راهکارها

در هفته های اخیر، گزارش های متعددی از افزایش موارد ابتلا به آنفلوآنزای پرندگان در اصفهان منتشر شده است؛ موضوعی که توجه فعالان حوزه دامپروری، سازمان دامپزشکی و نهادهای بهداشت عمومی را به خود جلب کرده است.
این ویروس که یکی از گونه های شناخته شده و در عین حال متغیر H5N1 به حساب می آید، طی روزهای گذشته در برخی مزارع طیور و مناطق حاشیه تالاب گاوخونی و اطراف شهر اصفهان مشاهده شده و نگرانی هایی را درباره گسترش احتمالی آن در میان پرندگان وحشی و خانگی به وجود آورده است.

اصفهان به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه، مسیر عبور پرندگان مهاجر از شمال به جنوب کشور به شمار می رود؛ بنابراین هرگونه تغییر در شرایط زیست محیطی، از جمله کاهش منابع آبی و تراکم پرندگان در زیستگاه های محدود، می تواند احتمال انتقال و گسترش ویروس را افزایش دهد. در عین حال، تراکم بالای واحدهای پرورش طیور صنعتی و سنتی در استان نیز از عوامل کلیدی است که کنترل شیوع را دشوار می سازد.

بررسی های اولیه نشان می دهد که موج اخیر، احتمالا نتیجه ترکیبی از عوامل اکولوژیک، ضعف در کنترل جابجایی طیور و تغییرات ژنتیکی ویروس است. سازمان دامپزشکی استان با اعلام آماده باش کامل، از شهروندان خواسته است تا هرگونه تلفات غیرعادی پرندگان را سریعا گزارش دهند و از تماس با پرندگان وحشی خودداری کنند.

در ادامه این محتوا، به صورت دقیق تر به دلایل علمی و اجرایی افزایش شدت آنفلوآنزای پرندگان در اصفهان، مسیرهای احتمالی انتقال و مهم ترین اقداماتی که باید در سطح استان اجرا شود، پرداخته خواهد شد.

عوامل زیست محیطی و اکولوژیک که شیوع را تشدید می کنند

مهم ترین عوامل زیست محیطی که اکولوژیک که سبب تقویت آنفولانزای پرندگان می شوند را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

نقش پرندگان مهاجر و الگوهای مهاجرت

پرندگان آبزی و کنار آبزی مهاجر، مخازن طبیعی ویروس های آنفلوآنزا هستند و می توانند ویروس های دارای پرولئونتی یا گونه های با پتانسیل تبدیل به فرم های پرخطر را بین زیستگاه ها جابجا کنند. وقتی پرندگان مهاجر در مسیرهای مهاجرت از مناطق مختلف عبور می کنند، احتمال آوردن سویه های جدید به تالاب ها و آب بندان های محلی افزایش می یابد. این نقش میانبری گونه های مهاجر در معرفی ویروس های جدید به مناطق مختلف، در مقالات  متعددی اثبات شده است.

تمرکز جمعیت پرندگان در زیستگاه های محدود

در مناطقی که خشکسالی یا کاهش منابع آبی رخ می دهد، پرندگان مهاجر و محلی در نقاط محدودی تجمع می کنند. افزایش تراکم سبب می شود تماس مستقیم و غیرمستقیم از طریق مدفوع و آب آلوده بیشتر شود و شانس انتشار ویروس بالا برود. در ایران و منطقه خاورمیانه، نوسانات آبی و تغییرات اقلیمی می تواند الگوهای تجمع و زمان بندی مهاجرت را تغییر دهد که این خود ریسک معرفی و تثبیت سویه های جدید را بیشتر می کند.

تنوع گونه ای و حساسیت میزبان

گونه های مختلف پرندگان حساسیت متفاوتی به انواع ویروس ها دارند. برخی گونه ها حامل بدون علامت هستند و ویروس را پخش می کنند؛ در حالی که گونه های دیگر علائم شدید نشان داده و تلف می شوند. وجود گونه های حامل بدون علامت در کنار گونه های حساس، باعث می شود تشخیص و کنترل به موقع دشوار شود و ویروس فرصتی برای تکثیر و گسترش بیابد. مطالعات اکولوژیک نشان داده اند که تعامل میان گونه ها و تنوع اکوسیستم، مولفه ای کلیدی در تکامل و انتشار ویروس است.

فصول و شرایط آب و هوایی

شیوع های آنفلوآنزا در بسیاری مناطق فصل پذیر است. در نیم کره شمالی اغلب در فصول خنک یا سرد افزایش می یابد که دلیل آن طول عمر ویروس در محیط بیرونی در دمای پایین تر و همچنین تغییر در رفتار مهاجرتی و تراکم پرندگان است. این الگو برای برنامه ریزی پایش فصلی و تقویت اقدامات پیشگیرانه بسیار مهم است.

عوامل مرتبط با صنعت طیور و کشاورزی که ریسک را بالا می برد

مهم ترین عوامل مرتبط با صنعت طیور و کشاورزی را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

تراکم مزارع طیور و نزدیکی واحدها

مناطق با چگالی بالای پرورش طیور مکان هایی هستند که در صورت ورود ویروس، شیوع بسیار سریع رخ می دهد. تماس غیرمستقیم از طریق وسایل نقلیه، نیروی انسانی یا انتقال جوجه یا پرنده بین واحدها، می تواند عامل انتشار بین مزارع شود. گزارش ها از ایران نشان داده اند که بیشتر کانون های شیوع در نواحی با تراکم بالای تولید رخ داده اند.

کمبود یا نقص در اقدامات biosecurity

زیست امنیت، مجموعه ای از اعمال و تجهیزات است که ورود ویروس به یک فارم و گسترش آن را محدود می کند. حصارکشی، کنترل ورود و خروج، ضدعفونی وسایل، محدودیت تردد غیرضروری، مدیریت فضولات، گذاشتن لباس و کفش اختصاصی کارکنان، قرنطینه جوجه های تازه رسیده و … مطالعات نشان می دهد که بهره وری کم از این اقدامات یا اجرا نشدن پیوسته آنها، مهم ترین عامل قابل اصلاح در جلوگیری از شیوع است. سازمان های بین المللی همچون FAO، WOAH رهنمودهای جامعی برای زیست امنیت منتشر کرده اند.

بازارهای فروش زنده، حمل و نقل و شبکه تامین

بازارهای فروش پرنده زنده، کشتارگاه هایی که استانداردهای نگهداری و پاکسازی ضعیفی دارند و شبکه حمل و نقل غیرمجاز پرندگان، کانال های موثری برای انتشار ویروس هستند. همچنین، فروشندگان دوره ای و غرفه های محلی که از روش های بهداشتی ضعیف استفاده می کنند، به عنوان گلوگاه انتشار شناسایی شده اند.

مرغداری های خانگی و پرورش با روش های سنتی

در بسیاری مناطق، پرورش خانوادگی و کوچک طیور با تماس نزدیک انسان ها و سایر حیوانات خانگی و غالبا بدون نظارت دامپزشکی دقیق، ریسک مخفی برای حفظ و انتشار ویروس ایجاد می کند. تاخیر در گزارش مرگ و میر غیرعادی و معدوم سازی نامناسب نمونه ها نیز می تواند اپیدمی را طولانی تر کند. مطالعات داخلی و منطقه ای شیوع در ایران نشان می دهند که عقب ماندن از شناسایی در مزرعه های کوچک عامل مهمی در گسترش موضعی بوده است.

نیروی انسانی و فرهنگ کاری

رفتار و آموزش کارکنان مزرعه همچون عدم تعویض لباس، عدم شست و شوی دست پس از تماس با پرنده و کار در چند مزرعه بدون رعایت‌ قرنطینه، از عوامل کلیدی انتقال هستند. برنامه های آموزشی مستمر و فراهم سازی امکانات پایهٔپ  بهداشتی مثل لباس و کفش اختصاصی، محل ضدعفونی، می تواند ریسک را به طور چشمگیری کاهش دهد. مطالعات میدانی نشان داده اند که مراکز با آموزش منظم و نظارت موظف، نرخ ابتلای پایین تری دارند.

مسیرهای احتمالی انتقال و مکانیزم های جهش ویروس

4 عامل انتقال دهنده این ویروس شامل موارد زیر می شوند:

مسیرهای مستقیم و غیرمستقیم انتقال

1. تماس مستقیم پرنده به پرنده- تعامل نزدیک میان پرندگان آلوده و سالم؛ انتقال از طریق مخاط، بزاق و ترشحات بینی

2. مدفوع و آب آلوده- ویروس های آنفلوآنزا می توانند در شرایط محیطی مناسب مدتی زنده بمانند؛ پرندگان آبزی که از آب مشترک تغذیه می کنند یا آن را آلوده می کنند و باعث انتشار می شوند.

3. فومیت ها (وسایل و سطوح آلوده)- لباس ها، کفش ها، قفس ها، ادوات حمل و نقل و تجهیزات می توانند ویروس را جابجا کنند.

4. انتقال کوتاه برد هوابرد- شواهدی وجود دارد که در فواصلی کوتاه و در محیط های بسته، ذرات معلق می توانند نقش داشته باشند؛ اما این مسیر نسبت به تماس مستقیم کمتر برجسته است.

جهش ژنتیکی، reassortment و ظهور سویه های جدید

ویروس های آنفلوآنزا دارای ژنوم هشت سگمنت هستند و می توانند با جداسازی مجدد ژنتیکی بین سویه های مختلف در میزبان های مشترک، ترکیب های نوینی تولید کنند. این فرآیند زمانی رخ می دهد که یک میزبان همزمان به دو سویه مختلف آلوده شود و سگمنت ها تبادل یابند. چنین رویدادهایی می توانند به ظهور سویه هایی با خصوصیات متفاوت منجر شوند. مقالات مروری اخیر و گزارش های بین المللی بر ضرورت پایش ژنتیکی برای شناسایی زودهنگام reassortantها تاکید دارند.

نقش پستانداران و احتمالات نوظهور

تا ۲۰۲۴–۲۰۲۵ مواردی غیرمعمول گزارش شده اند که نشان می دهد میزبان پذیری ویروس در حال گسترش است. این امر پیامدهای جدیدی در زمینه زنجیره انتقال و مخاطرات عمومی دارد. هرگاه ویروس توانایی تثبیت خود در میزبان پستاندار را پیدا کند، احتمال تغییرات اپیدمیولوژیک افزایش می یابد. سازمان جهانی بهداشت و نهادهای دامپزشکی بر اهمیت تقویت پایش حیوانات غیرطیور نیز تاکید کرده اند.

پیامدهای بهداشتی و اقتصادی محلی انتشار آنفلوآنزای پرندگان در اصفهان

وقتی آنفلوآنزای پرندگان در یک منطقه ظهور می کند، تایرات آن صرفا دامپروری نیست؛ بلکه بهداشت عمومی، امنیت غذایی، بازارها، اشتغال، درآمد خانوار، و حتی قیمت مواد غذایی را تحت تاثیر قرار می دهد. در ادامه به زیرمجموعه های مختلف این پیامدها می پردازیم.

اثرات اقتصادی مستقیم بر صنعت طیور

• یکی از بزرگ ترین خسارات در اثر شیوع آنفلوآنزا، کاهش تولید و معدوم سازی پرندگان مبتلا یا در معرض است. در ایالات متحده، شیوع ها باعث کاهش چشمگیر شمار مرغ های تخم گذار و تلف شدن یا معدوم سازی ده ها میلیون پرنده شده است.

• مطالعات نشان داده اند که این کاهش تولید، مستقیما منجر به افزایش قیمت تخم مرغ، گوشت طیور و نهادهای مرتبط می شود. برای مثال، یکی از گزارش ها حاکی است که در آمریکا قیمت عمده تخم مرغ پس از شیوع به طور قابل توجهی افزایش یافته است.

• همچنین، هزینه‌ پایش، قرنطینه، معدوم سازی، ضدعفونی و جبران خسارت به مرغداران نیز بخش مهمی از بار اقتصادی را تشکیل می دهند.

اثرات بر امنیت غذایی و معیشت خانوارها

• در مناطقی که پرورش طیور یکی از منابع اصلی درآمد خانواده ها است، کاهش تولید یا ضرورت معدوم سازی می تواند دریافتی خانوار را کاهش دهد و استمرار معیشت را خدشه دار کند.

• کاهش عرضه گوشت یا تخم‌مرغ باعث می شود قیمت این مواد غذایی افزایش یابد و دسترسی برای خانوارهایی که درآمد کمتری دارند، دشوارتر شود. این وضعیت می تواند پیامدهایی برای تغذیه و سلامت جامعه به ویژه در گروه های آسیب پذیر داشته باشد.

• در سطح منطقه ای، اگر کنترل دقیق صورت نگیرد، تولید محلی طیور ممکن است کاهش یافته و وابستگی به واردات یا تامین از مناطق دیگر افزایش یابد که بر هزینه های حمل و نقل، قیمت تمام شده و نهایتا قیمت مصرف کننده تاثیر می گذارد.

تاثیرات بر بازارها، صادرات، واردات و زنجیره تامین

شیوع آنفلوآنزا می تواند منجر به تحریم یا کاهش صادرات محصولات طیور شود، بنابراین بازارهای خارجی یا داخلی ممکن است محدود شوند. این مسئله برای استان هایی که تولید قابل‌توجهی دارند، اهمیت دارد. همچنین، اختلال در زنجیره تامین نهاده ها و واردات و صادرات مواد مرتبط نیز ممکن است به وجود آید، که هزینه های اضافی را به تولیدکنندگان تحمیل می کند. علاوه بر آن، مصرف کننده نهایی نیز ممکن است با نوسانات قیمت مواجه شود؛ برای مثال، زمانی که تولید کاهش می یابد، قیمت تخم مرغ یا گوشت طیور حرکت صعودی پیدا می کند و این بار اقتصادی بر مصرف کننده است.

پیامدهای بهداشتی و عمومی

از منظر بهداشت عمومی، هر چند احتمال انتقال به انسان در بسیاری موارد پایین ارزیابی می شود، ولی هر شیوع گسترده در پرندگان به عنوان یک زنگ خطر مطرح است، چون ویروس می تواند جهش یا تجدید ترکیب ژنتیکی شود و احتمالا خطر انسان به انسان را نیز داشته باشد. از طرف دیگر، کاهش تولید طیور و افزایش قیمت ممکن است روی دسترسی به منابع پروتئینی و تغذیه سالم مخصوصا در میان گروه های کم درآمد تاثیر بگذارد.

این موضوع ارتباط مستقیم با سلامت عمومی دارد. نظارت های بهداشتی، برنامه های قرنطینه و معدوم سازی هم ممکن است هزینه های اضافی برای نهادهای دولتی و محلی ایجاد کند که بخشی از هزینه های پنهان بحران است.

راهکارهای فوری و بلندمدت برای کنترل

آنفلوآنزای پرندگان دیگر یک پدیده دوره ای یا محدود به مزارع خاص نیست؛ بلکه به دلیل تغییرات اقلیمی، گسترش تماس انسان و حیوان و جابه جایی گسترده پرندگان مهاجر، اکنون به یک چالش پایدار زیستی و اقتصادی برای بسیاری از استان های کشور، از جمله اصفهان، تبدیل شده است.

در سال های اخیر، الگوهای شیوع در ایران و جهان نشان داده اند که حتی با وجود پیشرفت در واکسیناسیون و مراقبت های بهداشتی، ویروس توانسته است مسیرهای تازه ای برای بقا و جهش پیدا کند. بنابراین، صرف اقدامات مقطعی یا واکنش اضطراری، برای کنترل موثر آن کافی نیست. رویکرد آینده باید چند‌سطحی، میان بخشی و پایدار باشد؛ از جمله:

تقویت زیرساخت های نظارت و هشدار سریع

• ایجاد سامانه های پایش زیست محیطی و دامپزشکی یکپارچه که اطلاعات مربوط به تالاب ها، پرندگان مهاجر و مزارع را به صورت لحظه ای جمع آوری و تحلیل کند.

• افزایش ظرفیت آزمایشگاه های دامپزشکی در استان برای توالی یابی و تشخیص سریع سویه های جدید.

• توسعه شبکه ارتباطی بین محیط‌ زیست، دامپزشکی، جهاد کشاورزی و بهداشت برای گزارش فوری موارد مشکوک.

آموزش، آگاهی و مشارکت مردمی

لازم است مرغداران کوچک و سنتی درباره روش های زیست امنیتی، ضدعفونی و قرنطینه، فروشندگان بازارهای پرنده زنده درباره استانداردهای بهداشتی و شهروندان درباره شیوه اطلاع از موارد مشکوک، به صورت منظم و عملی آگاهی پیدا کنند. افزایش آگاهی عمومی، مهم ترین ابزار برای شکستن زنجیره انتشار ویروس پیش از وقوع بحران است.

آمادگی اقتصادی و ساز و کار جبران خسارت

مزارع کوچک در صورت معدوم سازی پرندگان خود، اغلب از نظر مالی ناتوان می شوند و این باعث تاخیر در گزارش دهی می گردد. بنابراین باید صندوق های حمایتی اضطراری برای جبران سریع خسارت های مرغداران ایجاد یا تقویت شوند، سیاست های بیمه ای ویژه برای بیمه بیماری های واگیر در صنعت طیور به روز شوند و همچنین دولت محلی می تواند با حمایت از مرغداران در خرید تجهیزات ضدعفونی و کنترل، مشارکت فعال آنان را افزایش دهد.

پژوهش و همکاری بین‌المللی

برای مقابله با ویروسی که ماهیت جهانی دارد، همکاری های بین المللی حیاتی است. استان هایی مانند اصفهان باید در شبکه های پایش ژنومی و اپیدمیولوژیک جهانی مانند GISRS، FAO، WOAH مشارکت کنند تا سویه های در حال گردش به صورت علمی و مشترک ردیابی شوند. سرمایه گذاری در پژوهش های محلی دانشگاهی درباره رفتار ویروس در اکوسیستم های خشک مرکزی ایران نیز می تواند به طراحی سیاست های دقیق تر منجر شود.

در نهایت، مقابله با آنفلوآنزای پرندگان صرفا وظیفه دامپزشکان یا مرغداران نیست؛ بلکه به همکاری نزدیک میان بخش محیط‌ زیست، بهداشت عمومی، کشاورزی و جامعه علمی نیاز دارد. اصفهان، با ترکیب زیستگاه های طبیعی حساس و صنعت طیور گسترده، باید به عنوان یکی از استان های پیشرو در مدیریت پایدار بیماری‌های مشترک انسان و حیوان (One Health) شناخته شود.

اگر امروز زیرساخت های پایش، آموزش و حمایت اقتصادی تقویت شوند، در آینده نه تنها می توان از خسارت های مالی و بهداشتی جلوگیری کرد، بلکه الگوی موفقی از مدیریت هوشمند بحران برای کل کشور ارائه خواهد شد.